Kariyer Planlarımızı ve Sürecimizi Etkileyen Factörler

  Kariyer planlarımızı ve süreci etkileyebilecek pek çok faktör vardır. Bu faktörler ve onlardan nasıl etkilendiğimiz süreç boyunca farklılıklar gösterebilir. Bazen koşullar seçimlerimizi etkilerken kimi zaman da bize eğlenceli gelen, ilgimizi çeken şeyler ile ilgili düşüncelerimiz değişebilir.

  Kariyer Gelişimi ile igili tarih boyunca farklı görüşler farklı kuramlar çerçevesinde ele alınmıştır. Kuramlar bize birşeylerin neden ve nasıl olduğu konusunda yol gösterir ve ipuçları verir. Kariyer gelişim kuramları da bir kariyer gelişim süreci ve seçimlerimizin nelerden ve nasıl etkilendiği konusunda açıklamalar yapmıştır. Hiçbir kuram tam olarak her konuyu açıklamada yeterli olmaz. Ancak kuramların ortak noktalarına baktığımızda kariyer gelişim süreci ve kariyer planlarımız üzerinde etkili olan ortak noktalara ulaşabilir. Şimdi bu faktörlere kısaca göz atalım.

Kariyer Planlarımızı ve Sürecimizi Etkileyen Faktörler Nelerdir?

Kişisel özelliklerimiz Her birey kendine özgüdür ve onu diğer insanlardan ayıran pek çok özelliği bulunmaktadır. Bu özellikler bir meslek seçerken, bir eğitim almaya karar verdiğimizde, bir işe girmek istediğimizde ya da işimizi değiştirmek istediğimizde kararlarımızı etkiler. Çünkü sahip olduğumuz özellikler, psikolojik ihtiyaçlarımız, hayattan beklentilerimizi ve nereye gitmek istediğimizi de belirleyen faktörlerdir. Kariyer gelişim sürecimizi ve planlarımızı etkileyen pek çok kişisel özelliğimiz bulunur.

Bu özellikler şöyle sıralanabilir: İlgi, Yetenek ve Becerilerimiz: İlgilerimiz, yetenek ve becerilerimiz, mesleki değerlerimiz konusunda bilgi sahibi olmak, kısacası kendimizi tanımak kariyer gelişim sürecinde oldukça önemlidir. Bu yönlerimizi tanıdığımızda yapmak istediğimiz işler ile ilişkilendirme ve daha iyi kararlar alma ihtimalimiz güçlenir. İnsanlar genel olarak öncelikle yetenekli oldukları ve ilgi duydukları alanlarda çalışma isterler. Çalıştıkları alanların sahip oldukları değerler ile uyuşmasını beklerler. Bu sayede işlerini en iyi şekilde yapabilir ve motivasyonlarını yüksek tutabilirler. İlgileriniz, yetenekleriniz ve becerilerinizle ilgili daha ayrıntılı bilgi için tıklayın.

Kişilik Özellikleri: Çabuk uyum sağlar mısınız? Girişimci misiniz? Ayrıntılara önem verir misiniz? Kendinizi nasıl tanımlıyorsunuz? Kişilik özellikleri seçeceğimiz meslek ile ilgili bize birçok ipucu verebilir. Kariyer alanlarını ve kişilik tiplerini birleştirmek için kullanılan yaygın bir teori, Dr. John Holland'ın Kariyer Tipolojisi'dir. Holland’a göre her iş, kişilik özelliklerinin belirgin bir kombinasyonunu gerektirir. Örneğin, moda tasarımcıları ve koreograflar sanatsal ve girişimcidir. Kişilik özelliklerinizi bilmek daha iyi seçimler yapmanızda yardımcı olur.

Yaşam Rolleri: Yaşamda pek çok rolümüz ve bunların getirdiği sorumluluklarımız bulunur. Kariyer kuramcılarından Donald Super’a göre öğrenciliğimizin yanında arkadaş, çocuk, öğrenci gibi yaşam rollerimiz vardır ve bu rolleri evde, okulda, iş ortamlarında ya da toplumun farklı kesimlerinde yerine getiririz. Hayatımız boyunca birden çok rolü üstleniriz ve oynadığımız bu roller hayatımız boyunca değişir, yenileri eklenir. Sahip olduğumuz rollerin kariyer gelişimimizde önemli bir rolü vardır.

Önceki Deneyimler: Kariyer gelişimi sürecinde çok fazla bilgiye ihtiyaç vardır. Bireylerin geçmişlerinde yaşadıkları çeşitli öğrenme deneyimleri olumlu ya da olumsuz şekilde seçimlerimizi etkileyebilir. Örneğin ön yargı geliştirdiğiniz bir mesleği kişisel özelliklerinize uygunluk açısından değerlendirmez belki de ilk başta eleyebilirsiniz. Ya da staj yaparken, gönüllü bir çalışma içindeyken olumlu bir deneyim yaşadıysak belirli bir görevi sürdürmeyi düşünme olasılığımız daha yüksektir.

Cinsiyet: Pek çok toplumda kadınlar ve erkeklerin seçebilecekleri meslekler ve yapabilecekleri işler ile ilgili ön yargılı tutumlar bulunmaktadır. Bu tutumlar çoğunlukla cinsiyet ile ilgili kalıp yargılardan kaynaklanmaktadır. Kariyer kuramcılarına göre cinsiyet bireylerin mesleki kararlar alırken algıladığı fırsatları ve engelleri etkilemektedir. Doğduğumuz günden itibaren çevremizden aldığımız cinsiyetimizle ilişkili neyi yapabileceğimiz ve yapamayacağımız, hangi alanlarda başarılı olabileceğimiz ile ilgili mesajlar uzun vadede seçimlerimiz üzerinde etkilidir (Örn. erkekler matematik, mekanik konularında kadınlar iletişim, sosyal konularda başarılıdır gibi). Bu tarz düşünceler tarihten günümüze ele alınmalı ve kanıtlar aranmalıdır. Örneğin geçmişte hemşirelik mesleği sadece kadınların yapabileceği bir alan olarak kabul edilirken günümüzde erkekler çok başarılı olarak bu alanda çalışmaktadır. Pek çok mühendislik fakültesinden mezun olan kadınlar başarılı çalışmalara imza atmaktadır.

Mesleki Karar ve Karasızlık: Kimi öğrenciler hangi mesleği seçecekleri ve ne yapmak istedikleri ile ilgili net fikirlere sahipken, kimi öğrenciler için bir mesleğe karar vermek ve kariyer planı yapmak son derece zor olabilir. Karar verme süreci yaşantımızın her alanında gerçekleştirdiğimiz bir davranıştır. Kimi kararlarımız hayatımızı uzun vadede etkileyip önemli bir yere sahip olurken, kimi kararlarımız anlık olarak süreçlerimizi etkileyebilir. Meslek seçimi ve kariyer gelişimi sürecindeki kararlarımız yaşamımızda uzun soluklu ve önemli etkilere sahip olur. Mesleki kararlar, bir mesleğe yönelme, işe başlama ya da eğitim alma gibi birbiri ile bağlantılı kararlardır. Mesleki karar verme sürecinde ortaya çıkan karasızlıklar ve gecikmeler de yaşamımız üzerinde etkilidir. Mesleki kararsızlık, bir eğitimsel seçimin veya meslek seçiminin yapılamaması olarak tanımlanabilir. Bilgi eksikliği veya kaygı, kişilik özelliği olarak kararsız olma gibi birtakım sorunları da içerebilir. Kariyer kararsızlığı yaşayan kişiler birden çok alana ilgi duyanlar, kendisine uygun alanlardan birisini seçmede karasızlık yaşayanlar ve herhangi bir alana ilgili duymayan bireyler olabilirler. Mesleki Karasızlık gelişimsel, durumsal ya da kronik olabilir.

  Gelişimsel kararsızlık yaşayan bireyler meslek seçimi konusunda yeterince olgunlaşmamıştır ve meslek seçimine gereken önemi vermezler. Bu tür insanlar meslekleri tanıma ve seçenekleri araştırmaya başladıklarında problemi çözebilirler.

  Durumsal mesleki karasızlık yaşayan kişiler mesleki karar vermelerini engelleyen kaygı gibi durumlar yaşamaktadır. Örneğin bir işten ayrılırken, okul tercihi yaparken yaşadıkları kaygı mesleki karar vermelerini zorlaştırabilir.

Kronik mesleki kararsızlık yaşayan kişilerde ise kimlik problemleri, kişilik bozuklukları yoğun olarak görülür.

Kariyer karasızlığının nedenleri nelerdir?

Bilgi eksikliği ve bilgi ihtiyacı: Bilgi eksikliği kariyer kararsızlığına ilişkin en fazla problem yaşanan konulardan birisidir. Bireylerin kişisel ("güçlü yönlerim ve becerilerim nedir?") ve kariyer özelliklerine ("yazılım mühendisleri ne yapar?") ilişkin bilgileri veya karar verme sürecine nasıl katılabilecekleri konusundaki bilgileri eksik olabilir.

  Kimlik Gelişimi Kimlik, mesleki psikoloji teorisi ve araştırmasında temel bir kavramdır. Kimlik kişinin kariyer özelliklerinin belirginleşmesinde veya kişisel tercihlerin bir kariyer seçimine yönelmesinde kendisini gösterir. Kariyer kararsızlığı, kimlik gelişimindeki gecikmeleri veya sorunları yansıtabilir. Kararsız öğrenciler, bilgi toplama faaliyetlerine yoğun bir şekilde katılımdan önce kimliklerini keşfetmelerini ve kristalleştirmelerini sağlayan müdahalelerden yararlanabilir. Hem bilgi eksikliği hem de kimlik bunalımı, karar vermeden önce ortaya çıkan sorunlar olarak görülebilir.

  Seçim Kaygısı Seçim yapma kaygısı kariyer kararsızlığının duygusal boyutudur. Özellikle, kariyer tercihi süreci ve sonucu ile ilgili olarak yaşanan olumsuz etkidir. Seçim kaygısı, bireyin ilgili bilgileri toplamak, belirgin tercih yönlerini tanımlamak, dikkate alınan çeşitli seçeneklerin yönlerini karşılaştırmak ve uygun seçimleri belirlemede engelleyici rol oynayabilir.

Kaynak: Çakır, M.A. (2011). Meslek Seçimi, Mesleki karar ve karasızlık, Anı: Ankara

Kaynak: Akkoç, F. (2012). "Lise Öğrencilerinin Mesleki Kararsızlıkları ile Kariyer İnançları Arasındaki İlişki." Buca Faculty of Education Journal 32, 49-70 (2012).

Kariyer Kaygısı:Kaygı vücudun korku verici bir durum karşısında vücudumuzun verdiği ruhsal ya da fiziksel tepkilerdir. Kaygılandığımız zaman kalbimiz çok hızlı atabilir, nefes alış verişimiz hızlanır, karnımızda kelebekler uçuşuyor gibi hissedebiliriz.

Herkes zaman zaman kaygılı hissedebilir. Bir sınav anında, okul tiyatrosunda ilk kez sahneye çıkarken ve hatta belki de her sahneye çıkışta kaygı yaşayabiliriz. Kaygının bizi motive eden bir yanı da vardır. Bir ödev konusunda kaygılı hissetmek ödev için gerekenleri yerine getirmeyi ve zamanında teslim etmeyi sağlayabilir. Ancak kaygı yaşantılarımızı engelleyecek ve bizi hayattan alıkoyacak kadar fazla ise önlem alınması gereken bir durum haline gelmiştir.

  Kariyer kaygısı bireylerin dersleri ya da iş yaşamlarına ilişkin olarak kaygı hissetmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin “hangi bölümü seçmeliyim?, Ailem kararlarım konusunda ne düşünüyor? Başka bir şehre gidersem uyum sağlayabilir miyim?” gibi lise yıllarındaki düşünceler kadar, iş değiştirmek, iş sınavlarına hazırlanmak gibi konularda da kaygı yaşanabilir. Kimi zaman da kaygı kariyer planlarının istediğimiz gibi gerçekleşmemesinden kaynaklanabilir.

Bu gibi sorular karşısında kaygılı hissediyorsanız rehber öğretmenden destek alabilir ve durumu değerlendirebilirsiniz.

  Kariyer İnançları: Kariyer inançları bireylerin kendileri, meslekler ve kariyer gelişim süreci ile ilgili olumlu ve olumsuz düşünce ve varsayımlarıdır. Her birey kendisi ile ilgili ve iş dünyasında nasıl başarılı olabileceğine ilişkin kariyer inançlarına sahiptir. Kariyer inançlarımız seçimlerimiz üzerinde olumlu ya da olumsuz etkiye sahip olabilir. Örneğin kendisi ya da işi ile ilgili pozitif inançlara sahip olan bir kişi daha gerçekçi kariyer planları yapar, hedeflerini ortaya net bir şekilde koyar ve bunları gerçekleştirirken kararlı olur. Pozitif inançlara sahip kişiler zorlukla karşılaştıklarında geri çekilmek yerine sorunun nereden kaynaklandığını bulmaya çalışır ve yeniden planlama yaparak harekete geçer.

  Kariyer seçiminde şüpheye düşen kişiler ise “nasılsa başaramam” “ben bu işi yapacak becerilere sahip değilim” “yeterince güçlü değilim” “bana göre bir meslek değil” gibi düşünceler ile kaçınma davranışı gösterir ve kimi zaman denemek bile istemezler.

  Bireyler kariyer inançlarını içinde yaşadıkları toplumda, medya aracılığı ile anne babalarından ya da öğretmenlerinden aldıkları mesajlar ile kazanabilirler. Sizin kariyer inançlarınız neler?

Kaynak: Akkoç, F. (2012). "Lise Öğrencilerinin Mesleki Kararsızlıkları ile Kariyer İnançları Arasındaki İlişki." Buca Faculty of Education Journal 32, 49-70 (2012).

  Aile: Gençlik yılları meslek seçimi ve gelecekteki kariyer seçeneklerini oluştururken heyecanlı bir süreçtir. Bu süreçte anne ve babalar çocuklarının kariyer gelişimi ve kariyer kararlarında önemli bir etkiye sahiptir. Anababalar, çocuklarının hayatta mutluluk ve başarı bulmasını isterler. Bu nedenle çocuklarının meslek seçimlerinde, okul, alan, dal, bölüm seçimlerinde önemli etkileri vardır. Ayrıca öğrenciler aileleri tarafından desteklendiklerini, sevildiklerini hissettikçe, kariyerlerinde araştırma yapma, ilginç ve heyecan verici bir kariyer seçme konusunda daha fazla güven sahibi olurlar. Anne ve babalar çocuklarının ulaştığı eğitim düzeyini etkilerler. Anne babaların iş ve farklı meslekler hakkında sahip oldukları bilgi, çalışma hayatı ile ilgili inanç ve tutumları, sahip oldukları motivasyon büyüme sürecinde çocuklarını da etkiler ve çocuklar büyürken bu tutum ve beklentilere benzer tutum ve beklentiler geliştirebilirler. Bu nedenle anababaların kariyer gelişimi sürecindeki etkileri olumlu ya da olumsuz olabilir. Çocuklar, ergenlik dönemine girdikçe, geleceğini ciddi olarak düşünmeye başlar; genellikle rol modelleri olarak ya da mesleki tavsiye için anababalarının fikirlerine ihtiyaç duyarlar. Bunun için bir anababanın yaklaşımı, gençlere çeşitli meslek potansiyellerini keşfetmeye veya anne ve babanın onaylayacağını düşündüğü bir yol izlemeye ilham verebilir. Anababaların kariyer gelişimi ve meslek seçim sürecindeki etkileri farklı başlıklar altında toplanabilir.

  Anababaların Kariyerleri Birçok kişi üçüncü ya da dördüncü kuşak olarak aile üyelerinin mesleklerini devam ettirmektedir. Gençler zaman zaman ailelerinin beklentileri nedeniyle ya da çocukluk yıllarından itibaren ailelerinin mesleğini gözlemleme, mesleğe içeriden bakarak tanıma şansı yakaladıkları için, iş piyasasına geçmeleri daha kolay olabildiği için anne ya da baba mesleğini seçerek devam edebiliyorlar. Diğer taraftan anne ya da baba işlerinden şikayet ediyorsa, işin sağladığı gelir yeterli değilse çocukların farklı meslekleri seçme ve yönelme ihtimali artıyor.

  Anababalar Tarafından Seçilen ve Desteklenen Etkinlikler Anabababalar çocuklarını müzik ya da dans dersleri almaya, spor yapmaya teşvik ederler. Kimi zaman çocuklar gelişim süreci boyunca yoğun biçimde bu etkinliklerin içinde bulunurlar. Bu yoğun çaba çocukların ilgili alanları ve seçimleri üzerinde etkili olabilir. Seçilen etkinlikler çocukların güçlü ve zayıf yanlarını keşfetmesine destek olabilir. Neyi sevdiği ya da sevmediği konusunda fikir sahibi olmasını da sağlar. Diğer taraftan anababalar çocuklarının ilgi alanları ve yeteneklerini görmezden gelerek zorunlu etkinliklere yönlendirdiklerinde kimi yeteneklerin gelişmesi ihmal edilebilir.

  Anababaların Beklentileri Ailelerin çocuklarının üniversiteye devam etmesi ya da etmemesi, hangi mesleği seçmesi gerektiği ile ilgili beklentileri de meslek seçimini ve kariyer planlarını etkiler. Anababalar çocukları için uygun gördükleri, bazen kendi hayalleri ve istekleri ile ilişkili mesekler konusunda gençleri teşvik edebilir. Otoriter aile ortamlarında bu durum gençlerin seçeneksiz kalması ve zorunlu olarak ailenin istediği mesleğe yönelmesi şeklinde olabilir. Ailenin çocuklarının yetenekleri ve sınırlarını görmeden aşırı beklenti oluşturması ise kariyer seçimi sürecindeki bir diğer olumsuz etki olabilir. Beklentileri karşılayamayan gençler hayal kırıklıkları yaşayabilirler.

  Ekonomik ve Politik faktörler: Yaşamlarımızda gerçekleşen olaylar, bizim seçimlerimizi etkileyebilir ve hatta seçimlerimizi belli bir dereceye kadar dikte edebilir. Ekonomideki değişiklikler ve sonuçta ortaya çıkan iş piyasası da kariyerlerimizin gelişmesini etkileyebilir.

  Ekonomik faktörlerin arasında iş piyasasının ihtiyaç duyduğu meslekler ve o mesleklerde çalışacak olan bireylerin arzı yer alır. Açık iş pozisyonlarının sayısı ve bu iş pozisyonlarına başvuracak kişi sayısı bireylerin iş bulma şanslarını ve hatta toplumsal statülerini belirler. Özellikle serbest piyasa ekonomisini belirlemiş ülkelerde bir mesleğe olan talep ne kadar fazla ve o mesleği icra edebilecek bireylerin sayısı ne kadar az ise o meslekte iş bulma şansı o kadar artmaktadır. Tersi durumda iş piyasasında bir mesleğe ilişkin iş pozisyonları ne kadar az ise ve ne kadar çok kişi iş arıyor ise bulma olanakları o kadar zorlaşmaktadır.

  Gelişmiş ülkelerde bir mesleği yapabilmek için gereken niteliklerin sertifikalandırılma zorunluluğu vardır. Bu nitelikleri kazandıracak kurumların standartları yetkili kurumlarca belirlenir. Türkiye’de Mesleki Yeterlik Kurumu bu niteliklerin belirlenmesi ve sertifikalandırılmasıyla ilgili olan kurumdur.

  Ülkenin ya da bölgenin içinde bulunduğu ekonomik durum ve işgücü piyasalarının büyüklüğü de bireylerin işe yerleşme ve işsiz kalma durumunu etkilemektedir. Ayrıca teknolojik değişimlerle birlikte hem iş hayatı hem de toplum değişmektedir. Bu değişime ayak uydurabilenler kariyer yaşamlarında ilerlerken, ayak uyduramayanlar daha geride kalmaktadır.

  Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte bilgisayar ve robot teknolojisi de ilerlemekte ve istihdam edilen bireylerin yerini bu teknolojik araçlar almaktadır.

  Kariyer tercihlerimizin hepsi toplum ve ekonomi bağlamında gerçekleşir.

(Kaynak: Yeşilyaprak, B. (2011) Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı, Kuramdan Uygulamaya, PEGEM AKADEMİ)